Słów kilka o historii katowickiego Kosmosu

Kino Kosmos zostało zaprojektowane w 1956 r. przez Stanisława Kwaśniewicza, Mariana Skałkowskiego i Juranda Jareckiego z katowickiego „Miastoprojektu”.

Rozpoczęta w 1959 r. budowa przedłużała się, był to trzeci budynek w Polsce, w którym zastosowano aluminium do konstrukcji ściany osłonowej oraz okien. Aluminium było wtedy trudno dostępne, a do budowy kina potrzeba go było aż 14 ton, co blisko o rok wydłużyło realizację budynku.

Ostatecznie uroczyste otwarcie odbyło się w styczniu 1965 r., pokazano wówczas film „Pierwszy dzień wolności” Aleksandra Forda.

Rozwiązania architektoniczne Kina Kosmos oparto na kontraście przeszklonej ściany frontowej i pełnego muru, gmach po zmierzchu stawał się olbrzymią witryną, przez którą można było obserwować szczegóły wnętrza oraz publiczność czekająca na seans lub dyskutującą przy kawie o zobaczonym filmie. Na pierwszym piętrze, przed głównym wejściem na salę znajdował się obszerny hol. Hole wyłożono jasną boazerią z jesionu, słupy – chromowanym metalem. Zdjęcie rozświetlonego Kosmosu trafiło w 1987 r. na okładkę płyty hiszpańskiego zespołu Esplendor Geometrico grającego muzykę industrialną. Płyta nosiła tytuł „Kosmos Kino”.

W holu pierwszego piętra na całej ścianie wykonano abstrakcyjne malowidło Zbyluta Grzywacza, które miało być widoczne przez szerokie przeszklenie od zewnątrz i według słów architektów „wciągać widzów do wnętrza”. Po 1969 r. zastąpiono je mozaiką z przedstawieniem Pana Twardowskiego na kogucie – legendarnego Polaka, który odbył pierwszą podróż w kosmos, kompozycję wykonali Franciszek Pucher i Klaudiusz Jędrusik.

Amfiteatralna sala kinowa, zapewniająca znakomitą widoczność, mogła pomieścić 650 osób. Kino wyposażono w szeroki ekran oraz nowoczesną aparaturę projekcyjną. W 1969 r. zamontowano nowy ekran o półkolistym kształcie, zmieniono okładzinę ścian tak, by uzyskać efekty stereofoniczne – pokryto je pryzmatycznymi elementami z blachy aluminiowej, na sufitach zawieszono fantazyjne gwiaździste żyrandole. Po modernizacji było to pierwsze w Katowicach kino panoramiczne i stereofoniczne, a trzecie w Polsce (po Krakowie i Łodzi). Wtedy Kosmos był tzw. kinem zeroekranowym – grano tu nawet nie w pierwszej, a w zerowej kolejności – czyli przedpremierowo, same filmowe przeboje.

Śmiały i nowoczesny jak na owe czasy budynek miał pomysłowo zaprojektowane wnętrze i lekką bryłę, a w środku wiele perfekcyjnych detali, była np. balustrada z tańczącymi sylwetkami.

Kino Kosmos w kształcie, w którym powstało, było jedną z najlepszych katowickich budowli późnego modernizmu. Po pierwotnym gmachu do dziś pozostały elementy dekoracji – żyrandole, wytłoczki z blachy perforowanej w Sali Nostromo oraz fragment mozaiki na pierwszym piętrze.

Kolejna przebudowa Kina Kosmos przypadła na lata 2002-2004. Budynek pilnie potrzebował odnowienia po kryzysie lat 80 i 90., kiedy to era kaset VHS i rozwój telewizji satelitarnej spowodowały spadek liczby widzów chodzących do kina. Mniejsze wpływy z biletów nie zachęcały do inwestowania w remont, brakowało na to środków. Dopiero widowiskowe produkcje Kina Nowej przygody znów ściągnęły widzów do kin, a zmiany w Polsce po 1989 r. umożliwiły skorzystanie ze środków publicznych i podjęcie decyzji o modernizacji.

Przebudowa z lat 2002-2004 całkowicie zmieniła bryłę i układ wnętrza. Powstały dwie sale kinowe – Nostromo  (367 miejsc) i Solaris (46 miejsc),  w podziemiach znalazło się miejsce dla zbiorów Filmoteki Śląskiej. Po modernizacji otwarcie nastąpiło 7 października 2006 r. Nazwę obiektu zmieniono na Centrum Sztuki Filmowej, ale w 2010 r. kino wróciło do pierwotnej nazwy Kosmos.

Środowisko aktywistów miejskich krytykowało współczesną przebudowę Kosmosu za doprowadzenie do całkowitej utraty pierwotnych walorów architektonicznych budynku. W 2007 r. przebudowa autorstwa Jacka Machnikowskiego otrzymała antynagrodę w postaci Betonowej Kostki przyznawaną przez Stowarzyszenie Moje Miasto.

Niedoskonałości architektoniczne stały się jedną z inspiracji zorganizowania cyklicznych przeglądów „Film i miasto”, podczas których seansom filmów o architekturze towarzyszą spotkania i rozmowy z architektami, projektantami, wystawy, spacery po mieście i projekcje plenerowe.

Kino Kosmos należy do Stowarzyszenia Kin Studyjnych oraz europejskiej sieci Europa Cinemas, promującej pokazywanie różnorodnego kina europejskiego. Nasz program obejmuje – oprócz bieżącego studyjnego repertuaru filmów o wartości artystycznej – współczesne interpretacje klasyki, ciekawe spojrzenia i aktualne problemy – jak ekologia, dostępność czy tematy społeczne. Nowe konteksty i nieodkryte arcydzieła – to filary myślenia o ciekawej ofercie dla odbiorców. Od kilku lat dużym uznaniem widzów cieszą się całoroczne przeglądy klasyki – Rok z kinem grozy, Rok z kinem science-fiction, czy trwający obecnie Rok z kinem Azji. Nowe odczytania klasyki oglądanej na wielkim kinowym ekranie to założenia cyklicznych pokazów w ramach Lekcji Filmowych czy Klubu Filmowego Ambasada.

W 60. rok swojego istnienia Kino Kosmos, zamiast świętować jednego dnia, postanowiło rozłożyć ten jubileusz na cały rok 2025 i podarować widzom i widzkom aż sześć wyjątkowych wydarzeń na tę fantastyczną rocznicę.

Na pokazie inaugurującym jubileusz (29 stycznia) pokażemy „Rękopis znaleziony w Saragossie”. Ten właśnie film, równolatek kina, był prezentowany na naszym ekranie w pierwszym roku działalności Kosmosu. Warto zobaczyć kultową kreację znakomitego aktora Zbigniewa Cybulskiego, do którego wracamy pamięcią w styczniu każdego roku, w rocznicę jego tragicznej śmierci. Prelekcję do arcydzieła Wojciecha Jerzego Hasa wygłosi dr Michał Oleszczyk, pochodzący z Tarnowskich Gór krytyk filmowy oraz wykładowca akademicki, autor najpopularniejszego filmowego podcastu w Polsce – „Spoiler Master”, przyjaciel naszego kina od wielu lat.

Kolejne wydarzenie to Moda na Kosmos – targi mody vintage i seans z prelekcją modowej ekspertki Anny Gołkowskiej zaplanowaliśmy na 26 kwietnia, a w czerwcu zapowiadamy już letni pokaz plenerowy na ul. Sokolskiej.

opracowała Bożena Perska

źródła:
„Domy i gmachy Katowic”, G. Grzegorek, M. Bulsa, B. Witaszczyk;
„Nowe Katowice. Forma i ideologia polskiej architektury powojennej na przykładzie Katowic (1945-1980)”, A. Borowik